Darthuizerpoort
De Darthuizerpoort bij Leersum is een ijssmeltwaterdal dat in de periode tussen 150.000 en 130.000 jaar geleden gevormd is door wegstromend smeltwater van het landijs. Het is nog niet benoemd tot aardkundig monument maar is die eretitel zeker waard. Daarom geef ik in het onderstaande toch een beschrijving van dit aardkundig fenomeen.
Op de onderstaande Geomorfologische kaart valt de Utrechtse Heuvelrug in grote lijnen samen met de rode legendaeenheid: stuwwal. Voor mensen die vanuit Utrechts gezichtspunt de Utrechtse Heuvelrug bekijken is de aanwezigheid van een gat in die tientallen meters hoge heuvelrug moeilijk te begrijpen.
De Utrechtse Heuvelrug is namelijk slechts een onderdeel van een veel groter complex van stuwwallen in Noord-Holland (Gooi) en Gelderland (Veluwe). Deze stuwwallen zijn gevormd door de uitlopers van het landijs ( zie ook Vorming van de Utrechtse Heuvelrug dl1: www.aardkundigewaarden.nl/gewa2.php?tuin_ID=169)
Bestudering van onderstaand kaartje leert dat de stuwwallen rond glaciale bekkens gelegen zijn, die gevormd zijn door de uitlopers van het landijs. ( zie ook Vorming van de Utrechtse Heuvelrug dl1: www.aardkundigewaarden.nl/gewa2.php?tuin_ID=169)
Juist ten noordwesten van Leersum is een opvallende onderbreking in de rode stuwwal te zien. Die onderbreking is in het terrein merkbaar als een honderden meters brede laagte temidden van tientallen meters hoger gelegen stuwwallen. Zoals later zal blijken valt het nog niet mee om deze kenmerkende hoogteverschillen (stuwwaltop dalwand dalbodem dalwand stuwwaltop) ook daadwerkelijk waar te nemen.
Ik kan me de vorming van dit dal beter voorstellen nadat ik op een vakantie in IJsland dit beeld zag. Van een hoogvlakte stromen ijstongen naar beneden. Als de aanvoer van het smeltwater door de gletsjerbeken groter is als de afvoermogelijkheden, dan ontstaat er een meer waarin afgekalfde ijsbergen drijven.
De Utrechtse Heuvelrug was na zijn vorming, ondanks zijn zandige karakter, slecht doorlatend. Sommige scheef gestelde schollen zijn misschien nog plaatselijk bevroren geweest, slechtdoorlatende keileem is aan het oppervlak door het ijs neergelegd en ook in de schollen zelf kwamen dikkere en dunnere slechtdoorlatende kleilagen voor.
Het ijs rukte in die duizenden jaren nu eens op en trok dan weer terug. In dit beeld past ook een dergelijk ijsbergenmeer dat tussen de ijstong en de slechtdoorlatende stuwwal gelegen is. Als dat water plaatselijk door de stuwwal heen kon dringen, liep het meer leeg. Het leegstromende meer sleurde een enorme massa grond mee, waardoor een laagte, een ijssmeltwaterdal, ontstond. Dit is op meerdere plekken in de Utrechtse Heuvelrug gebeurd, maar de zogenaamde Darthuizerpoort bij Leersum is veel dieper en breder als de andere dalen.
Maar wat zie je nou allemaal nog van dit spectaculaire geweld, meer dan 100.000 jaar geleden? Dat valt nogal tegen. Als je over de N296 van Leersum naar het noorden rijdt, ga je gelijk door de Darthuizerpoort. Die weg ligt helemaal tegen de oostelijke dalwand aan. Als je naar het oosten, maw naar rechts kijkt, zie je een helling met een parkachtig bos.
Als je in westelijke richting, dus naar links, kijkt zie je een vlak bebost gebied. Je krijgt dus niet de impressie dat je door een dal rijdt. Eerder lijkt het een vlakte met aan één kant een heuvel.
Als je die heuvel beklimt, dan krijg je het onderstaande beeld. Je ziet door de bomen heen nog net in de laagte de weg liggen, maar dan heb je het ook wel gehad.
Als we ruim honderd meter verder naar het noorden gaan en weer naar rechts kijken dan is door een kaalgekapte zichtlijn de heuvel goed waarneembaar. We zien bovenaan een bouwwerk staan. Dat is de tombe van Nellesteijn. (overigens een bezoek zeker waard!)
Als je hier naar boven klimt en bij de tombe al hijgend omdraait dan zie je het onderstaande beeld. Met enige voorkennis en fantasie kun je je voorstellen dat hier een dal ligt. Je krijgt dan ook gelijk ideeën hoe dit beeld nog verbeterd kan worden. Maar eerst is het goed om misschien nog even naar het verleden te kijken.
Op een kaart uit de 17e eeuw staat ter plaatse van de Darthuizerpoort Het gat van den bergh .
Dat is natuurlijk wel leuk, want daar kun je uit afleiden dat in die tijd begrepen werd dat de heuvelrug een samenhangend geheel is, waar een gat in zit. Dat was toen natuurlijk ook wat gemakkelijker te zien, omdat veel van het huidige bos toen heide was.
In de 20ste eeuw is er zelfs een skihelling gemaakt op de Darthuizerberg. Deze fraaie oude ansichtkaart geeft daar nog een mooi sfeerbeeld van.
Ook vanaf de oostelijke dalwand was indertijd een beter zicht als nu op het dal door een zichtlijn, met een in het verlengde daarvan lopend pad. Ook hiervan bleek na enig speurwerk op Internet een ansichtkaart uit de vorige eeuw te koop.
De voorgaande beelden hebben me geinspireerd een plan te ontwikkelen en te promoten om een nieuwe zichtlijn van dalwand tot dalwand te maken. Peter Enter heeft op mijn verzoek daarvan onderstaande artist impression gemaakt. De robuuste zichtlijn kan talrijke bezoekers leren het landschap te begrijpen. Als je de vorming vamn het landschap begrijpt kun je er des te meer van genieten.
Het plan is in de vorm van het artikel in Grondboor & Hamer aangeboden aan de Provincie Utrecht, de gemeente Utrechtse Heuvelrug, Het Utrechts Landschap en het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug.
Voor al die organisaties ligt de bal voor open doel. Daarom het volgende advies: niet gaan kijken waarom het niet kan, maar gewoon doen!
Bronnen:
Afbeeldingen:
BOHO-team.
Geomorfologisch kaart (ged): Alterra (Wageningen UR)
Kaart Stuwwallen en glaciale bekkens (ged.): TNO
Literatuur:
Hoogendoorn, W. Darthuizerpoort. Grondboor & Hamer jrg 62, 2008 nr 5, p 120 tm 124
Hoogendoorn, W., Zwerfsteneneiland Maarn en andere aardkundige monumenten. KNNV Uitgeverij 2006
